Instytucja warunkowego przedterminowego zwolnienia odgrywa istotną rolę w polityce karnej każdego państwa demokratycznego, stanowiąc punkt styku pomiędzy funkcją represyjną a resocjalizacyjną kary pozbawienia wolności. Jej celem jest umożliwienie osobom skazanym na długoterminową izolację stopniowego powrotu do życia w społeczeństwie pod warunkiem, że spełniają określone wymogi formalne i materialne. Zasady udzielania takiego zwolnienia określają art. 77 i 78 Kodeksu karnego, które tworzą spójną, ale wielowarstwową strukturę regulacyjną.

Pozytywna prognoza kryminologiczna jako warunek podstawowy

Zgodnie z art. 77 § 1 k.k., decyzja o udzieleniu warunkowego zwolnienia jest uzależniona od tego, czy wobec skazanego istnieje pozytywna prognoza kryminologiczna. Nie jest to pojęcie czysto teoretyczne – przeciwnie, musi ono zostać osadzone w konkretnych okolicznościach sprawy. Sąd penitencjarny, rozpoznając wniosek o zwolnienie, bierze pod uwagę m.in.:

dotychczasową postawę skazanego i jego zachowanie w zakładzie karnym,
przebieg odbywania kary (czy korzystał z przepustek, czy dopuścił się przewinień dyscyplinarnych),
stopień demoralizacji,
motywy, jakimi kierował się sprawca przy popełnieniu przestępstwa,
jego stosunek do pokrzywdzonych,
oraz sytuację rodzinną i zawodową poza zakładem karnym.

Ta analiza prowadzi do ustalenia, czy istnieje realna i uzasadniona nadzieja, że skazany będzie po zwolnieniu przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa. Jeżeli prognoza ta jest negatywna – sąd, niezależnie od spełnienia przesłanek formalnych, ma obowiązek odmówić zwolnienia.

Obowiązkowe okresy odbycia kary – progi czasowe z art. 78 k.k.

Dopiero po spełnieniu przesłanki pozytywnej prognozy, sąd może przejść do oceny warunków formalnych. W art. 78 k.k. wskazano minimalne okresy, jakie muszą zostać odbyte przez skazanego, zanim będzie on w ogóle mógł się ubiegać o przedterminowe zwolnienie. Okresy te kształtują się następująco:

co najmniej połowa kary – w przypadku „zwykłego” skazanego, który nie był wcześniej karany i nie działał w warunkach recydywy.
15 lat – jeżeli skazany został na karę 25 lat pozbawienia wolności.
dwie trzecie kary – w przypadku sprawców działających w warunkach recydywy z art. 64 § 1 k.k.
trzy czwarte kary – w przypadku recydywistów wielokrotnych (art. 64 § 2 i art. 64a k.k.) lub w przypadku osób, wobec których wydano prawomocne postanowienie stwierdzające bezprawne utrudnianie wykonania kary.
30 lat kary – w przypadku dożywotniego pozbawienia wolności (art. 32 pkt 5 k.k.).

W orzecznictwie, m.in. w postanowieniu Sądu Najwyższego z 12 października 2021 r., sygn. akt IV KK 378/21, podkreślono, że czas ten liczony jest w sposób ścisły, a jakiekolwiek próby jego skrócenia (np. przez zaliczenia okresu tymczasowego aresztowania czy przerwy w odbywaniu kary) muszą mieć wyraźne podstawy prawne.

Dodatkowe zaostrzenia – kompetencja sądu z art. 77 § 2 k.k.

Ustawodawca przewidział również sytuacje, w których sąd już w wyroku skazującym może zaostrzyć warunki formalne ubiegania się o zwolnienie. Art. 77 § 2 k.k. pozwala na takie zaostrzenie w „szczególnie uzasadnionych przypadkach”. Przesłanka ta nie została zdefiniowana, jednak w praktyce oznacza konieczność zaistnienia wyjątkowych okoliczności, takich jak:

szczególna brutalność czynu,
poważne i trwałe skutki dla pokrzywdzonego,
wysoki stopień demoralizacji sprawcy,
całkowity brak skruchy lub motywacja wskazująca na niezdolność do resocjalizacji.

W takich przypadkach sąd może np. wskazać, że warunkowe zwolnienie będzie możliwe dopiero po odbyciu ¾ kary – nawet jeśli skazany formalnie nie jest recydywistą.

Zakaz zwolnienia – wyjątkowa, ale możliwa instytucja

W art. 77 § 3 i § 4 k.k. wprowadzono możliwość całkowitego zakazu stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia. Choć jest to wyjątek, sądy mogą się na niego powołać, jeżeli:

skazany został na dożywotnie pozbawienie wolności za szczególnie poważne przestępstwo (np. przeciwko życiu i zdrowiu),
kara została wymierzona za przestępstwo o charakterze terrorystycznym (co najmniej 20 lat pozbawienia wolności),
charakter czynu i osobowość sprawcy wskazują na trwałe niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia lub wolności innych osób.

Zastosowanie takiego zakazu nie jest jednak obligatoryjne – sąd musi każdorazowo ocenić, czy sprawca rzeczywiście nie rokuje jakiejkolwiek poprawy, i czy jego pozostawanie na wolności będzie stanowić realne zagrożenie.

Brak wymogu faktycznego wykonywania kary

Komentatorze podkreślają, że z literalnej treści art. 78 k.k. nie wynika wymóg, aby skazany w chwili rozpoznania wniosku znajdował się fizycznie w zakładzie karnym. W praktyce oznacza to, że jeżeli skazany odbywał karę przez wymagany okres, ale aktualnie np. przebywa na przerwie w odbywaniu kary – to i tak jego wniosek powinien zostać rozpoznany. Takie stanowisko znajduje potwierdzenie w postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 20 grudnia 2016 r., sygn. akt II AKzw 2284/16.

Warunkowe przedterminowe zwolnienie stanowi wyważoną instytucję – z jednej strony pozwala na skrócenie izolacji sprawcy, który pozytywnie rokuje na przyszłość, z drugiej – zabezpiecza społeczeństwo przed osobami stwarzającymi realne zagrożenie. Regulacje art. 77 i 78 k.k. tworzą ramy do indywidualizacji odpowiedzialności karnej i powinny byćstosowane z rozwagą, ale i z otwartością na zasadę celowości kary oraz ideę resocjalizacji.