Separacja jest faktycznym lub formalnym stanem w małżeństwie polegającym na rozkładzie pożycia. Rożnica pomiędzy stanem faktycznym a formalnym polega na tym, że faktyczna nie pociąga za sobą skutków prawnych. Z kolei separacja formalna jest orzekana przez sąd.
Małżonkowie, którzy postanowili się rozstać, mogą zdecydować się na rozwód lub separację. Warunkiem w przypadku rozwodu musi być zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego, tymczasem w przypadku separacji mowa o zupełnym rozkładzie pożycia. Mówiąc o rozkładzie trwałym mamy na myśli stały i niezmienny rozpad więzi pomiędzy małżonkami. Z kolei rozkład zupełny oznacza, że pomiędzy żoną a mężem nie ma więzi duchowej, fizycznej ani gospodarczej.
Różnica pomiędzy rozwodem a separacja polega przede wszystkim na tym, że w przypadku separacji nie jest to decyzja nieodwracalna i przy zgodnym żądaniu małżonków może zostać ona zniesiona przez sąd. Poza tym w przypadku separacji małżonkowie są zobowiązani do wzajemnej pomocy, jeśli wymagają tego względy słuszności. Taki obowiązek nie istnieje w przypadku orzeczenia rozwodu.
Podobieństwo polega na tym, że w obu przypadkach ustaje wspólnota majątkowa, a także nie dziedziczą oni po sobie. Istnieje też w określonych przypadkach obowiązek alimentacyjny, choć w sytuacji rozwodu w pewnych okolicznościach może być on ograniczony do okresu pięciu lat, zaś w separacji takie czasowe ograniczenia nie istnieją.
W obu przypadkach to sąd okręgowy orzeka o rozwodzie lub separacji. Przy sprawie rozwodowej sąd przeprowadza rozprawy, przesłuchując małżonków, może również przeprowadzić inne dowody, a sprawę kończy wyrok. Separacji z kolei może przebiegać dwutorowo, a więc albo podobnie jak przy rozwodzie – rozprawa, dowody i wyrok lub na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka w postępowaniu nieprocesowym.
