Instytucja odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego jest wyjątkowym rozwiązaniem prawnym, które ma na celu ochronę darczyńcy przed szczególnie nagannym zachowaniem obdarowanego. Z tego względu jej stosowanie powinno być poddane restryktywnej wykładni. Problematyka ta została szczegółowo przeanalizowana przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 marca 2025 r., sygn. I CSK 233/24, którego najważniejsze ustalenia omawiamy poniżej.
W analizowanym orzeczeniu Sąd Najwyższy przedstawił dwie istotne tezy dotyczące pojęcia
„rażącej niewdzięczności”:
1. Konieczność ustalenia stosunku psychicznego obdarowanego
„Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności jest instytucją wyjątkową i dlatego przesłanka odwołania powinna być poddana wykładni restryktywnej. Obiektywne naruszenie prawa lub zasad moralnych, nawet w znaczącym stopniu, nie jest
równoznaczne z niewdzięcznością. Dla dokonania takiej kwalifikacji konieczne jest ustalenie szczególnie nagannego stosunku psychicznego obdarowanego wobec darczyńcy.”
2. Intencjonalność działania obdarowanego
„Rażąca niewdzięczność zachodzi tylko wtedy, gdy niewłaściwe postępowanie obdarowanego było intencjonalne, świadome, umyślne lub podjęte ze świadomością i w nieprzyjaznym zamiarze. Nie mogą być uznane za rażącą niewdzięczność przykrości i krzywdy czynione impulsywnie, mieszczące się w granicach zwykłych konfliktów życia
codziennego.”
Kiedy zachodzi rażąca niewdzięczność?
Sąd Najwyższy wskazał, że dla uznania danego zachowania za rażącą niewdzięczność nie wystarczy samo obiektywnie naganne zachowanie obdarowanego. Konieczne jest spełnienie następujących warunków:
• Intencjonalność działania – musi być ono podjęte świadomie, umyślnie, w złej wierze, z zamiarem wyrządzenia darczyńcy szkody lub krzywdy.
• Znaczne nasilenie złej woli – nie wystarczy przypadkowe lub impulsywne zachowanie wynikające z konfliktów dnia codziennego.
• Negatywna ocena moralna – zachowanie musi być oceniane jako szczególnie naganne według powszechnie przyjętych zasad moralnych.
NSA wyraźnie zaznaczył, że nawet ewidentne naruszenie zasad moralnych lub prawa przez obdarowanego, jeśli jest pozbawione umyślnego, nieprzyjaznego zamiaru wobec darczyńcy, nie stanowi podstawy do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności.
Subiektywne poczucie darczyńcy nie jest decydujące
Sąd Najwyższy podkreślił również, że decydująca dla kwalifikacji zachowania jako rażącej niewdzięczności nie może być subiektywna ocena lub odczucia samego darczyńcy. Niezbędna jest obiektywna analiza motywacji i okoliczności postępowania obdarowanego: „O kwalifikacji zachowania obdarowanego jako rażącej niewdzięczności nie decyduje
subiektywne poczucie darczyńcy.”
Praktyczna ocena Sądu Najwyższego
W rozpatrywanym przypadku Sąd Najwyższy ocenił, że działania pozwanego (obdarowanego), choć mogły być przykre lub nawet moralnie naganne, nie wykazywały znamion rażącej niewdzięczności. W szczególności:
• Sąd Apelacyjny prawidłowo ocenił, że działania pozwanego nie były podjęte z zamiarem wyrządzenia powódce (darczyńcy) szkody majątkowej ani krzywdy.
• Zachowanie pozwanego mieściło się w ramach konfliktu rodzinnego, w którym obie strony brały aktywny udział.
• Brak było podstaw, by uznać, że pozwany kierował się szczególnym nasileniem złej woli.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, potwierdzając tym samym, że restryktywna wykładnia pojęcia rażącej niewdzięczności była prawidłowa. Omawiane orzeczenie Sądu Najwyższego jest istotnym drogowskazem dla praktyki orzeczniczej oraz dla osób zamierzających skorzystać z instytucji odwołania darowizny:
• Nie każde obiektywnie złe zachowanie obdarowanego daje podstawę do odwołania darowizny.
• Niezbędne jest ustalenie szczególnie złych intencji (umyślności) obdarowanego.
• Zwykłe konflikty rodzinne lub emocjonalne reakcje nie są podstawą do skutecznego odwołania darowizny.
• Subiektywne odczucia darczyńcy nie przesądzają o istnieniu rażącej niewdzięczności; decydująca jest obiektywna ocena faktów i intencji.
Sąd Najwyższy konsekwentnie potwierdza w orzecznictwie, że instytucja odwołania darowizny jest środkiem nadzwyczajnym i powinna być stosowana wyjątkowo oraz restrykcyjnie.
