Testament ustny jako instrument prawa wyjątkowego – aktualna wykładnia art. 952 § 2 k.c. w świetle najnowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego
Testament ustny stanowi jedną z form testamentów szczególnych, przewidzianą na wypadek sytuacji nadzwyczajnych, w których spadkodawca – z uwagi na obawę rychłej śmierci lub inne szczególne okoliczności – nie ma możliwości sporządzenia testamentu
w formie zwykłej. Mimo że jego charakter jest wyjątkowy, a celem instytucji jest zabezpieczenie woli osoby znajdującej się w stanie zagrożenia, to właśnie ze względu na tę nadzwyczajność testament ustny rodzi liczne wątpliwości dowodowe i formalne w praktyce sądowej.
Kodeks cywilny w art. 952 k.c. określa przesłanki, tryb i formę sporządzenia testamentu ustnego. Przepis ten, choć stosunkowo zwięzły,
był przez lata przedmiotem ścisłej, często rygorystycznej interpretacji. Praktyka sądowa zmierzała ku literalnemu rozumieniu pojęcia „sporządzenia jednego dokumentu” jako warunku dochowania formy, co nierzadko prowadziło do uznania testamentu ustnego za nieskuteczny nawet wówczas, gdy wola spadkodawcy była jednoznaczna i została wypowiedziana wobec trzech świadków. Przełom w tym zakresie przyniosło najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego, a zwłaszcza postanowienie z dnia 11 marca 2025 r., sygn. akt II CSKP 149/25.
Elastyczna wykładnia formy testamentu ustnego – stanowisko Sądu Najwyższego
W przywołanym orzeczeniu Sąd Najwyższy zajął jednoznacznie liberalne stanowisko co do sposobu stwierdzenia treści testamentu ustnego. W stanie faktycznym sprawy spadkodawczyni wypowiedziała swoją ostatnią wolę wobec trzech pielęgniarek będących jednocześnie świadkami testamentu. Każda z nich odrębnie sporządziła dokument zawierający treść oświadczenia spadkodawczyni, podpisany przez nią oraz przez daną pielęgniarkę. Sąd drugiej instancji uznał, że brak jednego wspólnego dokumentu podpisanego przez spadkodawczynię i co najmniej dwóch świadków wyklucza skuteczność testamentu.
Sąd Najwyższy nie podzielił tego poglądu. Wprost wskazano, że wymagania wynikające z art. 952 § 2 k.c. mogą zostać spełnione także wtedy, gdy sporządzono kilka równobrzmiących dokumentów – każdy podpisany przez spadkodawcę oraz jednego świadka – pod warunkiem, że zostanie jednocześnie ustalone, iż spadkodawca oświadczył swoją wolę w obecności trzech świadków, którzy łącznie mogą potwierdzić jej treść. Taka wykładnia – zgodnie z argumentacją Sądu – znajduje uzasadnienie w zasadzie favor testamenti, zgodnie z którą należy dążyć do ochrony i urzeczywistnienia woli spadkodawcy, o ile nie zostały rażąco naruszone przepisy bezwzględnie obowiązujące.
W ocenie Sądu Najwyższego nie można abstrahować od art. 952 § 3 k.c., który przewiduje możliwość stwierdzenia treści testamentu ustnego także na podstawie zeznań świadków. Skoro więc ustawodawca dopuścił stwierdzenie treści testamentu bez jakiejkolwiek dokumentacji pisemnej, to tym bardziej nie ma przeszkód, aby formę przewidzianą w art. 952 § 2 k.c. uznać za dochowaną także w przypadku kilku uzupełniających się dokumentów, które łącznie spełniają funkcję dowodową, pod warunkiem że istnieje pewność co do ich autentyczności, równobrzmiącego charakteru oraz okoliczności ich sporządzenia.
Praktyczne znaczenie orzeczenia
Orzeczenie Sądu Najwyższego z 11 marca 2025 r. ma doniosłe znaczenie praktyczne dla wszystkich postępowań o stwierdzenie nabycia spadku, w których pojawia się testament ustny. Przede wszystkim wprowadza ono większą elastyczność interpretacyjną do art. 952 § 2 k.c., umożliwiając sądom ocenę formalnych aspektów testamentu w kontekście całości okoliczności jego sporządzenia. Jest to szczególnie istotne w sytuacjach, gdy dokumentacja została sporządzona pod presją czasu, w warunkach nagłych i bez profesjonalnego doradztwa prawnego.
Sąd Najwyższy jednoznacznie przychylił się do wykładni funkcjonalnej i aksjologicznej – podkreślając, że celem przepisu nie jest kreowanie dodatkowych barier formalnych, lecz ochrona ostatniej woli spadkodawcy. Orzeczenie to daje również praktyczny oręż dla pełnomocników procesowych w postępowaniach, w których przeciwnik procesowy próbuje podważyć skuteczność testamentu ustnego wyłącznie z powodów formalnych, pomimo jednoznacznego przekazu woli testatora i istnienia trzech wiarygodnych świadków.
Postanowienie Sądu Najwyższego z 11 marca 2025 r., sygn. akt II CSKP 149/25, stanowi istotny krok w kierunku liberalizacji wykładni art. 952 § 2 k.c. i umacnia pozycję zasady favor testamenti w polskim prawie spadkowym. W orzeczeniu tym Sąd uznał, że dochowanie formy testamentu ustnego może zostać zrealizowane również w przypadku istnienia kilku uzupełniających się dokumentów, jeżeli łącznie potwierdzają one autentyczną i jednoczesną wolę spadkodawcy wyrażoną wobec trzech świadków. Takie podejście sprzyja ochronie rzeczywistej woli testatora i minimalizuje ryzyko formalistycznego podważania ważnych rozrządzeń majątkowych, dokonanych w warunkach zagrożenia życia.
