Subsydiarny akt oskarżenia to szczególny mechanizm prawny, który umożliwia pokrzywdzonemu wniesienie aktu oskarżenia bezpośrednio do sądu karnego w sytuacji, gdy prokurator – mimo istnienia podstaw do wszczęcia lub kontynuowania postępowania karnego – konsekwentnie odmawia jego prowadzenia. Jego rola w systemie prawa karnego procesowego jest ściśle powiązana z konstytucyjnym prawem obywatela do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) oraz z zasadą legalizmu w ściganiu przestępstw.
Podstawę prawną tej instytucji stanowi art. 330 § 2 k.p.k. w zw. z art. 55 § 1 k.p.k. Nowelizacje przepisów dokonane ustawami z 7 lipca 2022 r. oraz 7 lipca 2023 r., które weszły w życie dnia 1 października 2023 r., istotnie wpłynęły na sposób funkcjonowania tej instytucji. Zmieniły one m.in. zakres obowiązków prokuratora oraz krąg osób uprawnionych do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia, doprecyzowując wymogi formalne i materialne, jakie muszą zostać spełnione, aby taki akt mógł zostać skutecznie wniesiony.
Warunki dopuszczalności – kiedy pokrzywdzony może działać samodzielnie
Wniesienie subsydiarnego aktu oskarżenia jest możliwe tylko w wyjątkowych sytuacjach i po wyczerpaniu konkretnych środków zaskarżenia. Przede wszystkim muszą być spełnione łącznie następujące warunki:
1. Prokurator wydał postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego albo o jego umorzeniu.
2. Pokrzywdzony zaskarżył to postanowienie, a sąd uchylił je jako niezasadne.
3. Organ ścigania, po wykonaniu zaleceń sądu, ponownie wydał postanowienie o umorzeniu lub odmowie wszczęcia.
4. Pokrzywdzony ponownie zaskarżył decyzję, tym razem do prokuratora nadrzędnego.
5. Prokurator nadrzędny utrzymał zaskarżone postanowienie w mocy.
Dopiero po spełnieniu tych warunków pokrzywdzony nabywa uprawnienie do wystąpienia z subsydiarnym aktem oskarżenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.11.2011 r., sygn. III KK 134/11, OSNKW 2011/12, poz. 111). Procedura ta ma na celu zachowanie równowagi między efektywnym ściganiem przestępstw a ochroną jednostki przed nadużywaniem uprawnień do karania.
Zmiany po 1 października 2023 r. – uproszczenie procedury i jednoczesne zawężenie
uprawnionych
Po nowelizacji, która weszła w życie 1 października 2023 r., zniesiono wcześniejszy wymóg dwukrotnego wydania przez prokuratora tożsamego postanowienia (czyli dwukrotnej odmowy wszczęcia lub dwukrotnego umorzenia). Obecnie wystarczy, że pierwsze postanowienie o odmowie wszczęcia zostanie uchylone przez sąd, a po wszczęciu postępowania prokurator wyda postanowienie o umorzeniu, które następnie zostanie zaskarżone i utrzymane w mocy przez prokuratora nadrzędnego.
Jednocześnie nowelizacja ograniczyła krąg uprawnionych do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia. Obecnie nie wystarczy samo dwukrotne zaskarżenie decyzji organu ścigania – jednym z warunków jest zaskarżenie tej decyzji, która ostatecznie została utrzymana w mocy przez prokuratora nadrzędnego. Wprowadza to większy rygoryzm, ale
także klarowność proceduralną. W konsekwencji, uprawnienie do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia przysługuje wyłącznie temu pokrzywdzonemu, który skorzystał ze wszystkich etapów kontroli decyzji prokuratora, również na poziomie instancyjnym (por. Komentarz, red. Świecki, K. Eichstaedt, 2025).
Charakter subsydiarnego aktu oskarżenia – oskarżyciel publiczny w rękach obywatela
Subsydiarny akt oskarżenia czyni z pokrzywdzonego tzw. oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego, który w imieniu publicznym wnosi sprawę do sądu karnego. Pokrzywdzony działa wówczas na prawach oskarżyciela publicznego – może powoływać i przeprowadzać dowody, zadawać pytania świadkom i biegłym, wnosić środki odwoławcze, a nawet
formułować wnioski końcowe co do winy i kary.
Co istotne, w toku postępowania sądowego prokurator może przystąpić do postępowania i objąć akt oskarżenia wniesiony przez pokrzywdzonego – co stanowi wyraz konkurencyjności uprawnień procesowych oskarżyciela publicznego i subsydiarnego post. Sądu Najwyższego z dnia 19.08.2015 r., sygn. akt III KK 74/15, LEX nr 1812783).
Kto nie może skorzystać z tej instytucji – ograniczenia formalne i materialne
Prawo do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia przysługuje wyłącznie osobie posiadającej status pokrzywdzonego. Oznacza to, że zawiadamiający o przestępstwie, który nie wykazał interesu prawnego w sprawie, nie może złożyć skutecznego subsydiarnego aktu oskarżenia. Takie stanowisko znalazło potwierdzenie w przepisach – art. 55 § 1 k.p.k. oraz art. 330 § 2a i § 4 k.p.k.
W przypadku, gdy prokurator uzna, że osoba wnosząca akt oskarżenia nie ma statusu pokrzywdzonego, może odmówić przekazania akt postępowania przygotowawczego do sądu. Wówczas wydaje zarządzenie, które podlega zaskarżeniu do prokuratora nadrzędnego. Brak formalnego statusu pokrzywdzonego w ocenie prokuratora może zatem faktycznie zablokować realizację prawa do sądu. Ponadto, aktualnie obowiązujące przepisy nakładają na pokrzywdzonego obowiązek załączenia do aktu oskarżenia nie tylko zawiadomienia o utrzymaniu w mocy postanowienia o zaniechaniu ścigania, ale również odpisu tego postanowienia (art. 55 § 2b k.p.k.). Niedopełnienie tych wymogów formalnych może skutkować oddaleniem aktu oskarżenia bez merytorycznego rozpoznania.
Znaczenie instytucji w praktyce – straż obywatelska nad działaniami prokuratury
Instytucja subsydiarnego aktu oskarżenia pełni ważną funkcję kontrolną w systemie prawa karnego – zabezpiecza pokrzywdzonego przed arbitralnością organów ścigania i umożliwia mu realne dochodzenie sprawiedliwości. W sytuacjach, gdy prokurator bez dostatecznego uzasadnienia odmawia ścigania sprawcy przestępstwa, pokrzywdzony może przejąć inicjatywę i samodzielnie wnieść sprawę do sądu.
To rozwiązanie równoważy kompetencje państwa z uprawnieniami obywateli i wzmacnia demokratyczny charakter procesu karnego. Choć procedura jest złożona i wymaga precyzyjnego działania, stanowi realne narzędzie w rękach tych, którzy nie godzą się na bezkarność sprawców i nieskuteczność instytucji publicznych.
