Możliwość ustalenia zasiedzenia nieruchomości w orzecznictwie – analiza w kontekście wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2023 r. (II CSKP 1682/22)
Zasiedzenie jest jednym z fundamentalnych sposobów nabycia prawa własności w polskim systemie prawnym. Zgodnie z art. 172 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego, nabycie własności przez zasiedzenie wymaga spełnienia określonych przesłanek, takich jak upływ wymaganego terminu oraz posiadanie samoistne nieruchomości. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2023 r. (sygn. II CSKP 1682/22) dotyczy problematyki możliwości przesłankowego ustalenia zasiedzenia w ramach postępowania odszkodowawczego, nawet jeśli formalny zarzut zasiedzenia nie został podniesiony. Orzeczenie to stanowi ważny punkt odniesienia w kontekście stosowania instytucji zasiedzenia oraz jej wpływu na dochodzenie roszczeń.
Stan faktyczny sprawy
Sprawa dotyczyła gospodarstwa rolnego o powierzchni 23,13 ha, które w 1979 roku zostało przejęte przez Skarb Państwa na podstawie decyzji administracyjnej. Po latach decyzję tę częściowo unieważniono, co umożliwiło powódkom – spadkobierczyniom byłych właścicieli – dochodzenie odszkodowania. Kluczowym zagadnieniem było to, czy Skarb Państwa nabył nieruchomość przez zasiedzenie, co mogłoby wyłączyć możliwość przyznania odszkodowania. Sąd Okręgowy w Elblągu ustalił, że zasiedzenie miało miejsce, pomimo braku formalnego podniesienia zarzutu przez Skarb Państwa. Sąd Najwyższy, rozpatrując skargę kasacyjną, przyznał, że ustalenie zasiedzenia w ramach postępowania odszkodowawczego może być dopuszczalne, o ile spełnione są przesłanki przewidziane w przepisach prawa materialnego.
Zasiedzenie a brak formalnego zarzutu
Orzeczenie Sądu Najwyższego wskazuje, że ustalenie zasiedzenia może nastąpić przesłankowo, nawet jeśli strona nie zgłosiła zarzutu zasiedzenia w sposób formalny. Taka możliwość wynika z deklaratywnego charakteru zasiedzenia, co oznacza, że prawo własności zostaje nabyte z mocy prawa po upływie określonego czasu, a orzeczenie sądu jedynie potwierdza ten stan.
W omawianej sprawie Sąd Najwyższy odwołał się do wcześniejszego orzecznictwa, w tym uchwały pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 26 października 2007 r. (sygn. III CZP 30/07), która podkreśla, że charakter posiadania decyduje o możliwości zasiedzenia, a nie formalne okoliczności jego objęcia. Ustalono, że Skarb Państwa posiadał nieruchomość jako posiadacz samoistny, co pozwoliło na zastosowanie instytucji zasiedzenia.
Kontrowersje wokół ustalenia zasiedzenia
W sprawie tej pojawiły się jednak wątpliwości co do dopuszczalności przesłankowego ustalenia zasiedzenia w postępowaniu odszkodowawczym. W zdaniu odrębnym sędzia SN Dariusz Pawłyszcze wskazał, że ustalenie zasiedzenia powinno być możliwe wyłącznie na podstawie zarzutu podniesionego przez stronę, a brak takiego zarzutu powinien wykluczać zastosowanie zasiedzenia w sprawie. Podkreślono również, że zasiedzenie, jako instytucja pierwotnego nabycia prawa własności, powinno być stosowane ostrożnie, szczególnie w sytuacjach, gdy może prowadzić do ograniczenia praw poszkodowanych.
Znaczenie wyroku dla praktyki sądowej
Wyrok II CSKP 1682/22 ma istotne znaczenie dla praktyki sądowej w sprawach dotyczących nieruchomości. Przede wszystkim potwierdza możliwość przesłankowego ustalenia zasiedzenia, co może mieć znaczenie w sprawach o odszkodowanie, gdzie brak zarzutu zasiedzenia nie wyklucza jego uwzględnienia przez sąd. Jednocześnie orzeczenie to pokazuje, że sądy muszą zachować ostrożność przy stosowaniu tej instytucji, zwłaszcza w sytuacjach, gdy może ona ograniczyć prawo do odszkodowania poszkodowanych.
Orzeczenie Sądu Najwyższego w sprawie II CSKP 1682/22 wskazuje na elastyczność stosowania instytucji zasiedzenia w polskim systemie prawnym. Możliwość przesłankowego ustalenia zasiedzenia bez formalnego zarzutu może wprowadzić istotne zmiany w sposobie rozstrzygania sporów o nieruchomości. Jednocześnie wyrok ten podkreśla konieczność zachowania równowagi między interesami stron, szczególnie gdy ustalenie zasiedzenia może wpłynąć na prawo do odszkodowania. Dalsze orzecznictwo w tej sprawie z pewnością pozwoli na ugruntowanie linii interpretacyjnej w tej istotnej kwestii.
