3 lipca 2024 r. Sąd Najwyższy wydał wyrok w sprawie oznaczonej sygnaturą III USKP
134/23, dotyczącej interpretacji art. 5 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Kluczowym problemem było ustalenie, czy małżonek rolnika, opuszczając wspólny dom z
powodu przemocy domowej, nadal może podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników.
Wyrok wzbudził znaczne zainteresowanie prawnicze, ponieważ porusza tematykę granicy
obowiązku współdziałania małżonków dla dobra rodziny oraz jego wpływu na prawa
ubezpieczeniowe.
Stan faktyczny
Sprawa dotyczyła osoby, która po wyprowadzeniu się z gospodarstwa rolnego
prowadzonego przez męża z powodu przemocy fizycznej i psychicznej, została pozbawiona
prawa do ubezpieczenia społecznego rolników. Decyzję tę wydał Prezes Kasy Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego, wskazując, że opuszczenie gospodarstwa oznaczało
zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej ani niepozostawanie w gospodarstwie
domowym bezpośrednio z nim związanym.
Skarga opierała się na twierdzeniu, że wykonywano czynności na rzecz gospodarstwa w
takim zakresie, na jaki pozwalał stan zdrowia, w tym opiekę nad wspólnymi dziećmi. Sądy
obu instancji oddaliły roszczenie, wskazując na literalną interpretację ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników. Skarga kasacyjna wniesiona do Sądu Najwyższego
również nie przyniosła rezultatu.
Kluczowe tezy wyroku
1. Obowiązek współdziałania małżonków:
Sąd Najwyższy podkreślił, że zgodnie z art. 23 i 27 Kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego małżonkowie są obowiązani do współdziałania dla dobra rodziny.
Obowiązek ten może być realizowany poprzez osobistą pracę na rzecz
gospodarstwa domowego lub gospodarstwa rolnego.
Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może obejmować pracę w gospodarstwie
domowym, o ile pozostaje ono w bezpośrednim związku z gospodarstwem rolnym.
2. Definicja gospodarstwa domowego bezpośrednio związanego z gospodarstwem
rolnym:
Sąd Najwyższy wskazał, że bezpośredni związek między gospodarstwem rolnym a
domowym wymaga funkcjonalnej całości gospodarczej i miejscowego powiązania.
W przypadku opuszczenia przez małżonka gospodarstwa domowego brak jest
tego rodzaju związku.
3. Brak znaczenia przyczyn opuszczenia gospodarstwa:
Przyczyny opuszczenia gospodarstwa, w tym naganne zachowanie drugiego
małżonka, nie mają znaczenia dla oceny istnienia obowiązku ubezpieczeniowego
w KRUS. Przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie dopuszczają
stosowania klauzul generalnych, takich jak zasady współżycia społecznego.
Konsekwencje praktyczne
Literalna wykładnia przepisów:
Wyrok wskazuje na rygorystyczne stosowanie przepisów ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników. Pracodawcy i ubezpieczeni powinni szczegółowo
analizować, czy spełniają ustawowe przesłanki podlegania ubezpieczeniu, w
szczególności w sytuacji zmiany miejsca zamieszkania.
2. Brak elastyczności w stosowaniu klauzul generalnych:
Wyrok może być postrzegany jako ograniczenie ochrony socjalnej dla osób, które
w trudnej sytuacji życiowej opuszczają gospodarstwo rodzinne. Sąd Najwyższy
wyraźnie wykluczył stosowanie klauzul generalnych w publicznoprawnych
stosunkach ubezpieczeniowych.
3. Wpływ na politykę socjalną:
Sprawa może być impulsem do rozważenia zmian legislacyjnych, które
pozwoliłyby na elastyczniejsze podejście do sytuacji małżonków opuszczających
gospodarstwo z powodu przemocy lub innych sytuacji losowych.
4. Związek prawa rodzinnego z przepisami ubezpieczeniowymi:
Wyrok wyraźnie pokazuje granice pomiędzy regulacjami prawa rodzinnego a
ustawą o ubezpieczeniu społecznym rolników. Obowiązek współdziałania dla
dobra rodziny, o którym mowa w art. 27 k.r.o., nie zawsze znajduje bezpośrednie
odzwierciedlenie w przepisach ubezpieczeniowych, które opierają się na
obiektywnych przesłankach podlegania ochronie.
Wyrok III USKP 134/23 pokazuje potrzebę rozważenia zmian legislacyjnych, które
uwzględniałyby sytuacje szczególne, takie jak przemoc domowa czy inne zdarzenia losowe.
Zastosowanie bardziej elastycznych kryteriów podlegania ubezpieczeniu mogłoby zapewnić
lepszą ochronę dla osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej.
Podsumowanie
Wyrok Sądu Najwyższego z 3 lipca 2024 r. stanowi ważny głos w sprawie interpretacji
obowiązków małżonków w kontekście prawa ubezpieczeniowego. Rygorystyczna wykładnia
przepisów podkreśla konieczność ścisłego przestrzegania ustawowych przesłanek
podlegania ubezpieczeniu w KRUS. Wyrok ten może mieć daleko idące konsekwencje
praktyczne, nie tylko dla rolników i ich rodzin, ale także dla kształtowania polityki socjalnej w
Polsce.
