Wydziedziczenie to czynność polegająca na pozbawieniu spadkobierców prawa do zachowku po osobie zmarłej. Jest to jedna z ważniejszych instytucji prawa spadkowego. Głównym źródłem informacji z tego zakresu jest Kodeks cywilny (w szczególności art. 1008–1011) – zapraszamy do lektury naszego artykułu, by dowiedzieć się więcej.
Wydziedziczenie a zachowek
Przed zapoznaniem się z tematyką wydziedziczenia warto najpierw przyjrzeć się różnicom między zachowkiem a spadkiem. Choć obydwie instytucje dotyczą prawa do majątku po osobie zmarłej, mają one nieco inne zastosowanie. Podczas gdy spadek to ogólny termin dotyczący praw majątkowych i obowiązków przechodzących na spadkobierców w chwili śmierci spadkodawcy, zachowek ma na celu ochronę praw osób najbliższych spadkodawcy, czyli zstępnych, małżonka i rodziców (w przypadku braku zstępnych).
Co do zasady spadkodawca ma możliwość swobodnego rozporządzania swoim majątkiem poprzez sporządzenie testamentu lub dokonywanie darowizn – jeśli jednak w drodze takich czynności osoby najbliższe zostaną pozbawione prawa do majątku, przysługuje im prawo dochodzenia roszczeń o zachowek. Chcąc ograniczyć to prawo, należy zastosować instytucję wydziedziczenia, która jest objęta dodatkowymi zasadami zdefiniowanymi w art. 1008. Kodeksu cywilnego.
Wydziedziczenie (KC) – zakres i dopuszczalne przyczyny
Przesłanki wydziedziczenia są precyzyjnie wyszczególnione w przepisach Kodeksu cywilnego. Stosowne artykuły opisują zarówno osoby, które mogą być wydziedziczone, jak i przyczyny możliwe do zastosowania w ramach tej instytucji. Co istotne, czynność ta ogranicza się wyłącznie do grona osób uprawnionych do zachowku. Oznacza to, że możliwe jest np. wydziedziczenie dzieci lub małżonka, a w przypadku braku zstępnych – wydziedziczenie rodzica. Osoby niezaliczane do osób najbliższych są automatycznie pozbawione prawa do zachowku, co sprawia, że instytucja wydziedziczenia nie ma wobec nich żadnego efektu.
Wróćmy jednak do przyczyn: kiedy możliwe jest wydziedziczenie dziecka, małżonka lub rodzica? Aby skorzystać z tej opcji, musi być spełniona jedna z następujących przesłanek:
- osoba uprawniona do zachowku wbrew woli spadkodawcy uporczywie postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- osoba uprawniona uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych;
- osoba uprawniona dopuściła się umyślnego przestępstwa wobec spadkodawcy lub osób bliskich spadkodawcy. Dodatkowo musi to być przestępstwo przeciwko zdrowiu, życiu lub wolności; dopuszczalne jest też wydziedziczenie z uwagi na przestępstwo rażącej obrazy czci.
Należy przy tym pamiętać, że osoby wydziedziczone mają prawo do kwestionowania wydziedziczenia. Aby skutecznie zastosować tę opcję, potrzebne jest zatem odpowiednie przygotowanie – przesłanki muszą być poparte realnymi sytuacjami, a także jednoznacznie wskazane w testamencie. W tego typu sytuacjach często niezbędna okazuje się pomoc adwokata, który zapewni wsparcie w ramach realizacji wydziedziczenia. Z usług prawnych warto skorzystać również w roli osoby wydziedziczonej, która chce zakwestionować zapisy testamentu spadkodawcy.
Skuteczne wydziedziczenie w testamencie – najważniejsze zasady
Jedynym sposobem na zastosowanie instytucji wydziedziczenia jest zawarcie odpowiednich zapisów w testamencie. Warto przy tym zadbać o zachowanie kilku istotnych zasad, które pozwolą skutecznie wykorzystać to rozwiązanie. Ważne jest przede wszystkim jednoznaczne wskazanie osoby wydziedziczonej – wątpliwości co do tożsamości mogą skutkować unieważnieniem stosownych zapisów. Do tego potrzebne jest dokładne wskazanie przyczyny wydziedziczenia. Należy także zwrócić uwagę, czy wobec wydziedziczonej osoby nie zostało zastosowane przebaczenie (wg art. 930. Kodeksu cywilnego) – w razie przebaczenia przyczyna (postępowanie sprzecznie z zasadami współżycia, przestępstwo lub niedotrzymywanie obowiązków rodzinnych) zostaje unieważniona, co jednocześnie eliminuje możliwość skorzystania z instytucji wydziedziczenia.
Ponadto warto pamiętać, że przesłanki wskazane w testamencie muszą mieć charakter uporczywy – jednorazowe zachowania nie są uznawane za wystarczającą przyczynę. Wyjątkiem od tej reguły jest popełnienie przestępstwa wobec spadkodawcy, jednak musi ono być popełnione umyślnie.
Czy osoba wydziedziczona może ubiegać się o zachowek?
Jeśli zapisy testamentu zostały sporządzone w sposób poprawny, a zarówno tożsamość osoby wydziedziczonej, jak i przesłanki nie pozostawiają wątpliwości, nie ma możliwości ubiegania się o zachowek. Niekiedy można jednak spotkać się z błędami i niedociągnięciami w treści testamentu. W takiej sytuacji osoba wydziedziczona może dochodzić swoich praw drogą sądową. Z reguły odbywa się to za pośrednictwem podniesienia zarzutu nieważności testamentu.
Przykłady wydziedziczenia w orzecznictwie
Chcąc zastosować wydziedziczenie dziecka za życia, wydziedziczenie współmałżonka lub wydziedziczenie ojca bądź matki, warto w pierwszej kolejności odpowiednio przygotować się do wskazania przyczyny zastosowania tej instytucji. Przykłady takich czynności można znaleźć w różnych wyrokach sądowych. Jak wskazuje orzecznictwo, jedną z częstszych przesłanek do wydziedziczenia uznawanych przez sądy jest brak zainteresowania chorym spadkodawcą lub spadkodawcą, który potrzebuje pomocy z uwagi na podeszły wiek. Należy jednak pamiętać, że takie działania muszą mieć charakter uporczywy i umyślny.
Jak się wydziedziczyć z rodziny? Pomoc prawna w sprawach związanych ze spadkami
Prawo spadkowe to dość skomplikowany temat, zwłaszcza w sytuacjach, w których spadkodawca chce indywidualnie przygotować testament lub skorzystać z instytucji takich jak wydziedziczenie. W wielu przypadkach poszczególne strony decydują się na dochodzenie swoich praw drogą sądową, zwłaszcza w przypadku niejasnych zapisów lub niezgodności poszczególnych fragmentów testamentu z rzeczywistością. Zarówno w roli spadkodawcy, jak i osoby wydziedziczonej często niezbędna będzie zatem pomoc prawna w zakresie prawa spadkowego. Adwokaci mogą pomóc m.in. w realizacji wydziedziczenia czy w kwestionowaniu skuteczności zastosowania tej instytucji. Dostępne są także usługi związane z reprezentowaniem w postępowaniach sądowych w sprawach dotyczących nabycia spadku, działu spadku czy też praw do zachowku. Korzystając z profesjonalnego wsparcia, można znacznie zwiększyć szanse na pomyślne i sprawiedliwe rozpatrzenie sprawy.
Wydziedziczenie dziecka a prawo dalszych zstępnych do zachowku
Na koniec warto zaznaczyć, że wydziedziczenie dzieci nie pozbawia dalszych potomków prawa do zachowku. Wyjątkiem jest sytuacja, w której spadkodawca wyraźnie wskazuje swoich wnuków, prawnuków lub kolejnych zstępnych jako osoby wydziedziczone. Jeśli jednak testament zawiera informacje jedynie o wydziedziczeniu dzieci, wnuki spadkodawcy (jak również ich dalsi potomkowie) zachowują prawo do zachowku. Co ważne, zasada ta ma zastosowanie tylko w odniesieniu do dzieci – w przypadku wydziedziczenia małżonków lub rodziców ich zstępni nie mają prawa do zachowku.
